Joh. de With
Direct na de reformatie waren er, zoals te begrijpen valt, niet vol-doende afgestudeerde predikanten beschikbaar voor de eredienst.
Het predikantenbord in onze kerk vermeldt dat de eerste dominee Wilhelmus van der Wal hier in 1598 zijn dienst heeft aangevangen. Helaas weten we niet wanneer in Heicop de laatste pastoor is heengezonden. Dit moet zijn gebeurd vóór 1596.
Jammer is tevens dat we niet weten of bij de hervorming veel veranderingen in de kerk zijn aangebracht en welke.
Evenmin is bekend of deze geloofswijziging met onregelmatigheden gepaard is gegaan. Er kunnen best wat strubbelingen zijn geweest, want niet de gehele dorpsbevolking had ineens de nieuwe leer geaccepteerd. Dit blijkt uit het archief van de Katholieke kerk, waarin wordt aangegeven dat een reizend priester ook in Heicop aan huis de sacramenten heeft toegediend. Zo werd hier op 9 juli 1613 gedoopt Gerardus, zoon van Jan Francken en Jenneken Jans en twee dagen later Walraven, zoon van Hendrick Herbertsen en Mariken Jans1.
Globaal kan worden gesteld dat na de pacificatie van Gent2 de macht van de protestanten is toegenomen en de katholieken slechts werden geduld, maar in feite geen rechten meer hadden.
Gaan we terug naar de in het begin van dit artikel gestelde vraag: waar haal je plotsklaps protestantse leraren vandaan? Soms, zoals in Lexmond, was het eenvoudig. Daar ging de plaatselijke pastoor met de reformatie mee en dus bleef de herder die men kende.
In elk geval zat Heicop in 1596 zonder geestelijk leidsman. De Viaanse dominee Albertus Selcaert stelde in genoemd jaar in de classisvergadering te Gorkum voor om de Viaanse schoolmeester Wilhelmus van der Wal hier zondags preken te laten lezen, wat werd toegestaan, mits hij zich beperkte tot het lezen uit het huisboek “Bullingeri off eenig ander postileeren”3 en geen sacramenten toediende.
Deze toestemming werd voor een half jaar verleend.
In een volgende vergadering bleek dat men wat al te snel had toegestemd, toen bekend werd dat de Heicopse schoolmeester ook al preken had gelezen. Men velde een Salomonsoordeel en over problemen lezen we niet.
In 1597 vroegen die van Heicop aan de classis om zelf van een goede predikant te mogen worden voorzien. Hunnerzijds waren ze genegen daar jaarlijks 300 gulden voor beschikbaar te stellen, mits de dominee genegen was ook school te houden. Men wilde graag de Viaanse schoolmeester beroepen zien, die inmiddels voor de broeders van de classis zijn geschiktheid had moeten demonstreren. Waarom blijkt niet, maar nadat hij geschikt was bevonden nam Van der Wal een beroep aan naar een Betuws dorp en verklaarde voor de classis wel naar Heicop te willen terugkeren als zijn huidige gemeente hem wilde laten gaan.
Dit zal wel zijn gebeurd, want in 1598 werd hij de eerste officiële Heicopse voorganger.
Ondanks dat Van der Wal genegen was naar het hem bekende dorp terug te keren, beklaagde hij zich in 1599 al voor de classis vanwege zijn “seer sobere onderhoudinghe”. Uit de beschrijving valt op te maken dat hij geen salaris kreeg voor zijn werk op de school, wat hem, zoals we eerder hebben gezien, ook niet beloofd was. Toch wendde hij zich met zijn verzoek om salarisverbetering tot de classis, wier afgevaardigden werd opgedragen om de Heicoppers te gaan aanspreken “en wacker maecken om te betaelen dat sij belovet hebben”. Hieruit blijkt niet duidelijk wat er nou precies was beloofd. In elk geval wilde het dorpsbestuur met Walraven van Brederode gaan praten en toestemming vragen hun leraar een aanvullende uitkering te doen, te betalen uit de opbrengsten van de broeder-schappen of van de gilden Sint Anthonis en Maria Magdalena, waarvan een derde deel aan de kerk toekwam4. Dit werd toegestaan, mits dominee beloofde hier nog tenminste vier jaar te blijven.
Direct na het verstrijken van die vierjarige periode, in april 1603, kreeg Van der Wal een beroep naar Giessen in Brabant en vertrok, waardoor het dorp wederom zonder voorganger zat. Weer zal de Heicopse schoolmeester Frederick Ysebrants op de zondagen in de kerk een preek hebben gelezen. Maar dat niet alleen, hij was zich tevens gaan bekwamen als voorganger. Reeds op 20 september 1604 verscheen hij voor de classis om zijn propositie te doen. Men oordeelde hem nog niet geschikt, zodat hij op 22 november daaraanvolgend nogmaals werd geëxamineerd over “Alsoo lyeff heeft Godt de werelt gehadt”, waarop hem nog enige zwakke plekken in zijn preek werden aangewezen. Op 7 juni 1605 noteerde de scriba in zijn verslag: “Die van Heycop sijn ingestaan in de vergaderinghe des Classis, doende mondelinge een beroep op haer schoolmeester, ‘eenen Frederick Ysbrantsz’, versoeckende met eenen dat sijn saecke op het spoedigste moghte afgedaen werden”. Ruim een maand later deed de schoolmeester nogmaals examen, werd geschikt bevonden en toonde de broeders een schriftelijke beroeping van de Heicoppers. Kort daarop zal hij bevestigd zijn. In 1608 bleek IJsbrants verdwenen, waarheen wordt niet genotuleerd en geven de Heicoppers te kennen graag in hun dorp bevestigd te
zien ene “Rutger Evertsz Clock, schoolmeester ende leser tot Thien-hoven” (Utrecht). Alhoewel Rutger te Utrecht reeds was geëxami-neerd en geschikt bevonden, wilden de broeders hem graag nogmaals aan de tand voelen, wat eind december plaatsvond. In de volgende lente werd hij hier bevestigd als de derde predikant. Hij zou zijn gemeente 10 jaar blijven dienen.
Op een bewaard gebleven kwitantie, gedateerd 1618, kunnen we zien dat Clock hier ook de school voor zijn rekening had genomen. Hem werd apart 60 gulden voor zijn bemoeienis met de school toegekend5.
Transcriptie.
Ick onderschreven bekenne ontfangen te hebben uyt handen van Derck Petersz ende Aert Francken, kerckmeesters in Heycop, die somma van vier hondert gulden, den gulden tot twintich stuyvers stuck, ende dat van een geheel iaer gagie, welck jaer sijnen aenvanck neemt den eersten augusti Anno 1617 ende eyndicht wederom den eersten augusti Anno 1618. Ende bedancke haer daervan goeder betalinge.
Oorcondt mijn handt,
Rutger Evertsz Clock, dienaer der
Ghemeynte Jesu Christi in Heycop.
Noch hebbe ick int tselve voorgenoemde jaer van de kerckmeysters voornoemt ontfangen die somma van sestich gulden ende dat voor de bedieninge van de schoel, mit noch twaelf gulden van mijn classicale oncosten, mitsgaders noch twee gulden van de Synodale oncosten.
Oorcont mijn handt,
Rutger Evertsz Clock, dienaer der
Ghemeynte Jesu Christi in Heycop.
Dominee Clock vertrok in 1619 naar Nieuwerkerk aan de IJssel. Hij werd in 1623 opgevolgd door dominee Henricus Crol. Hoogst-waarschijnlijk was daarmee de periode van schoolmeester / dominees beëindigd en waren de opvolgers van Clock meer profes-sioneel opgeleid.Bij de opvolging van ds. Crol in 1633 ontstonden enige problemen die werden veroorzaakt door de heer van Brederode, de collator. Deze heer trachtte zijn invloed op de kerk te vergroten, wat uiteindelijk tot gevolg had dat men overging naar de classis Gouda. Doch dat in een ander verhaal.
Noten
- Archief voor de geschiedenis van de Katholieke kerk in Nederland, jaargang 1967, blz. 335 (Doopboek van de reizende priester).
- 1576.
- Postileren = uitleggen
- Oud archief Hei- en Boeicop, Gem. Zederik, no. 543.
- Oud archief Hei- en Boeicop, Gem. Zederik, no. 744. Uit dit archief blijkt dat de dominee niet de enige schoolmeester was. In 1616 werd aan Pieter Breugelmans, schoolmeester, f 25 per kwartaal betaald voor zijn dienst
Overige relevante gegevens uit het archief Classis Gorinchem no. 2, Streekarchief Land van Heusden en Altena