Het metselteken in de Lexmondse kerk

KRONIEK
2008-1

Walter van Zijderveld
Het ingemetselde maalteken

In het artikel van C. Stravers over de Davidsterren in de stoepen van de N.H. kerk te Lexmond, dat in de Lek en Huibert Kroniek van april 2004 is gepubliceerd, gaat het over in 1954-1958 aangebrachte figuren in de stoepen van de zijdeuren. In de zuidwestelijke transeptmuur, dus de muur van de zijbeuk waar men tegenaan kijkt vanaf de dorpspomp/Van der Windbank, is een zwart ingemetseld maalteken (x) zichtbaar. Dit bestaat even lang als het transept waarin het is gemetseld, dus stamt het uit het begin van de vijftiende eeuw.

De gebruikte stenen in Lexmond

De kerk is opgetrokken uit rode baksteen en de stenen die voor het maal-teken zijn gebruikt zijn zwart. Alleen de kopse kant van de stenen is zichtbaar. In feite zijn deze stenen een min of meer toevallig afvalproduct van de steenbakkerij. Bij de stenen die het dichtst bij het vuur lagen, ontstonden zwart gesinterde koppen. De lange kant van de steen is zelden geheel gesinterd, zodat een zwart kruis alleen maar kon worden gemaakt van de kopse kant van de gesinterde bakstenen.

Het maalteken in de transeptmuur van de N.H. kerk te Lexmond.

.Metseltekens in onze regio

Metseltekens, zoals de tekens worden genoemd die in de buitenmuren zijn gemetseld, komen in onze regio sporadisch voor. Zover bekend, alleen in de kerken van Nieuwland, Asperen en Gorinchem.

Het hoog geplaatste maalteken in de muur naast de toren van de Nieuwlandse kerk.

In Nieuwland bevindt zich eenzelfde metselteken als in de Lexmondse kerk. Deze zit hoog in de westgevel van het naast de toren doorlopende muurgedeelte van het schip. Ook dit metselteken is van zwarte kopse stenen gemaakt. De kerk is gebouwd van rode baksteen, zodat het kruis goed afsteekt.

In Asperen zijn vier metseltekens aangebracht. Eén hiervan, een afwijkend metselteken, bevind zich in de noordmuur en wel onder het venster in het grote transept. Het is een maalteken met een dakje, ook te omschrijven als een ruit met twee benen. Het tweede metselteken (maalteken) bevindt zich in de westelijke torenmuur, links van de deur. Het derde en vierde metselteken (maalteken), werd ontdekt door S. de Ridder bij het nemen van de foto’s. Hieruit blijkt maar weer hoe snel men zo’n teken over het hoofd ziet! Zij bevinden zich links en rechts van de muur waar het afwijkende metselteken zich bevindt, in de westzijde van de aangrenzende steunberen. Alle metseltekens zijn van gele stenen gemaakt. De muren van de kerk zijn voornamelijk gemaakt van rode baksteen, maar ook gele stenen zijn hier en daar gebruikt, echter zonder dat van een bepaald patroon sprake is.

Het afwijkende en op de foto moeilijk zichtbare metselteken in de noordmuur van het transept van de kerk van Asperen.
Het maalteken in de westmuur van de Asperense kerktoren.
Toen de maker van deze foto’s bezig was deze maaltekens te fotograferen en een voorbijganger (Jenny Breider-van Snippenberg) vroeg wat hij aan het doen was, zag zij een derde maalteken in een steunbeer van de kerk van Asperen. Even later zag de fotograaf ook nog een vierde iets kleiner maalteken. Links het derde en rechts het vierde merkteken.

In Gorinchem is de toren aan alle zijden versierd met maaltekens in geglazuurde baksteen.

De metseltekens die in onze regio voorkomen, zijn dus voornamelijk maaltekens, met in Asperen nog een variatie daarop. De maaltekens bevinden zich in een westmuur van de kerk of  toren of de westelijke kant van een steunbeer. In Asperen zit het afwijkende teken in de noordmuur. Er zal daarom wel een verband bestaan tussen de westkant en het maalteken.

De datering van de metseltekens in onze regio

Het transept van de Lexmondse kerk waarin zich het metselteken bevindt, dateert uit het begin van de vijftiende eeuw. Dat was in de periode dat het kapittel van Oud Munster uit Utrecht hier de scepter zwaaide.

De kerk in Nieuwland is waarschijnlijk gesticht door Jan van Arkel rond 1304, tegelijk met die van Leerbroek, Schoonrewoerd, Slingeland en Noordeloos. Van al die kerken bezit alleen die van Nieuwland een metselteken. Door de eeuwen heen is aan de meeste kerken veel verbouwd. Ook in Nieuwland. Het deel waarin zich naast de toren het metselteken bevindt, stamt daarom uit een latere tijd, waarschijnlijk uit de vijftiende eeuw.

De huidige toren van de Hervormde kerk van Asperen dateert uit de vijftiende eeuw. De kerk ressorteerde onder de proosdij van Arnhem. De kerktoren van Gorcum werd gebouwd in de tweede helft van de vijftiende eeuw.

Het blijkt dus dat alle metseltekens in deze regio werden aangebracht in de vijftiende eeuw.

Metseltekens in andere gebieden

Metseltekens komen veel voor in Noord-Frankrijk, Brabant en België. Het noordelijkste metselteken is aangetroffen op de toren van Sleen in Drente. Er komen geheel verschillende tekens voor, bijvoorbeeld maaltekens, kruisen, ruiten, zandlopers, harten, penta- en hexagrammen enzovoort. Ze komen voornamelijk voor bij kerken, maar ook op kloosters, boerderijen, stadspoorten en kastelen. Ze werden tot het begin van de zeventiende eeuw toegepast. Ze zijn alleen aangetroffen in gebouwen die uit baksteen zijn opgetrokken en dan ook nog alleen in de vijftiende en zestiende eeuw.

De betekenis van de metseltekens

Over de betekenis van de metseltekens tasten de geleerden nog in het duister. Er zijn natuurlijk wel suggesties gedaan, maar geen van alle is bevredigend. Eén van de suggesties is, dat het iets te maken had met de plaats waar rechtszittingen werden gehouden. Rond de elfde eeuw had het maalteken in de zuidelijke Nederlanden al een algemene functie als rechtsteken. Omdat in sommige gebieden recht werd gesproken bij de hoofdingang van de kerk, die zich meestal aan de westkant bevond, dacht men dat het maalteken dus de plaats aangaf waar recht werd gesproken.

Ook suggereren sommigen dat het metselaartekens waren, dus een soort huis- of kenmerk van een metselaar of groep metselaars, die dat deel van de kerk had gemetseld.

Een derde mogelijkheid was dat het teken aangaf dat men met een moederkerk te maken had. Voor Lexmond gaat dit wel op, maar niet voor Nieuwland. Ook de reden van de kennelijke voorkeur om een maalteken aan de westkant van de kerk te plaatsen, is onbekend. Misschien wel alleen omdat hier de hoofdingang was.

Helaas blijft de betekenis van het gemetselde maalteken in de Lexmondse kerk voorlopig dus nog een raadsel.

Geraadpleegde literatuur
  • Groningen, Catharina L. van, De Vijfheerenlanden met Asperen, Heukelum en Spijk, SDU/Rijksdienst Monumentenzorg, Den Haag/Zeist, 1989
  • Idem, De Alblasserwaard, 1992
  • Knippenberg, drs. W.H.Th, Ingemetselde tekens in de buitenmuren van oude kerken en kastelen, in: Monumenten, nr. 11/12, 1982, p. 4 t/m 11
  • Strijbos, Herman, Tekens van Tegenspraak, in: Brabants Heem, 1989, nr. 1, p. 11 t/m 25

1 reactie

  1. Beste
    De hoger genoemde verklaringen als bestaansreden van metseltekens zijn makkelijk te counteren. De (oudere ) metseltekens zijn met zekerheid ‘apotropaia’. Ze zijn bezwerend-beschermend bedoeld. Ze dienden om gebouw en/of inhoud te beschermen tegen onheil en boze geesten. In latere periodes worden ze decoratief hernomen.
    Je kan er alles over vinden in mijn boek: https://sites.google.com/site/hetgraafschaploon/magische-gebouwbescherming of (ook de metseltekens in NL) via mijn web-site: http://www.graafschaploon.be. Indien u nog meer literatuur zoekt: https://sites.google.com/site/hetgraafschaploon/info/bibliografie/metseltekens

    met beste groeten
    Marc

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *