OVER INZETTEN, UITMIJNEN EN ERFHUIZEN
Peter de Pater
Deze aflevering over de Lakerveldse geschiedenis gaat over een stukje “cultuur” dat ook alweer bijna tot het verleden behoort, maar ooit massa’s Lakervelders op de been bracht. (De bijgevoegde foto op pagina 30 bewijst deze massa’s.) Ik bedoel hiermee inzetten, uitmijnen, aan je kont houwen, sorry voor het woord, en het boel- of erfhuis.
Verkopen van land en boerderijen
Dit soort zaken werden vroeger afgehandeld in de Lakerveldse en Lexmondse herbergen. Behalve dat je er zat kon worden van de “janneever” hadden we d’r ook nog zat van: “De Swaen”, “De Reisenden Man”, “Ellesrust” en later het beroemde “Halfweg”. Nadat behalve “Halfweg” veel van genoemde adressen verleden tijd waren geworden was alleen de Lexmondse herberg “De Drie Snoeken” nog een bekend adres voor verkopen, en de daarbij behorende nieuws-gierigheid. De uitvinding van de makelaar maakte voor een groot gedeelte een eind aan publieke verkopingen. Al zie je er af en en toe nog één staan in de regionale kranten. Hierbij een Meerkerks voorbeeld uit maart 2000.
Enige mogelijkheden van dit verkoopsysteem zal ik proberen uit te leggen.
Onroerend goed werd te koop aangeboden. De eerste stap bestond uit het zgn. “inzetten” bij opbod . Dit betekende dat iemand geld bood voor het te verkopen goed. Dit inzetten ging net zolang door totdat niemand hoger bood.
Dan was de inzetsom en de inzetter bekend. Laten we het op een bedrag van een ton houden. (Anno 2000 koop je daar wel een goed hondenhok met duizend vierkante meter grond voor.)
De inzetter was geen koper en wilde het onroerend goed eigenlijk niet hebben.
Dit blijkt uit de tweede stap: één of twee weken later vond het zgn. “uitmijnen” bij afslag plaats. Op deze bijeenkomst kwamen de echt geïnteresseerde kopers. De notaris vroeg een bedrag boven de inzet-som van fl. 100.000,-. D.w.z. we vragen er fl. 5000,- boven, niemand; dan fl. 4500,- enz.. Wilde iemand het onroerend goed hebben, dan riep hij: “mijn”, en was hij eigenaar. De eerder genoemde inzetter kreeg 1 % van de inzetsom. (Het zg. plok- of trekgeld, in Lakerveld “strijkgeld” geheten.In dit geval dus 1000 gulden, en dat was dus snel verdiend geld. Was er nou niemand die “mijn” riep, dan was de inzetter eigenaar van het onroerend goed, dat hij in feite niet wilde hebben. En dan werd op het “durp” verteld dat Jan van Piette het “aan zijn kont gehouwen” had.
Het voorgaande lijkt op een soort goksysteem. Misschien was het dat ook, maar tussen ca. 1815 en ca. 1940 zaten er nog veel grotere gokelementen in.
En daarvoor zullen in juni 1836 de Lakerveldse boer SIJMEN VAN TOOR eens een weekje volgen.
We beginnen op 14 juni van dat jaar in logement “Ellesrust”, te Lexmond. Sommige namen kunnen sprekend zijn.
Het ging om de verkoop van o.a. zes bunder en 41 roeden bouw-, hooi- en griendland, liggend op West-Lakerveld en strekkend van de zg. Oude Dijk, over de Lakerveldse weg tot de Zederik. (Er was immers geen A27 en Driemolensweg). Dit is het land pal achter Lakerveld 143. De verkoop werd geleid door notaris van den Berg uit Vianen.
Wat was nu het verschil met het eerder genoemde 1% strijkgeld- systeem? Wel, er werd per perceel een bedrag vastgesteld dat de inzetter kreeg, en waagde de inzetter het daarna om binnen een half uur na de vaststelling van de inzetsom deze alsnog te verhogen, dan kreeg hij bij uitmijnen 10 % !! van het verhoogde bedrag. (Dit noemde men het hooggeld.) Deed de inzetter dit niet, dan kreeg een ander na een half uur het recht om te verhogen, waarna deze dus bij uitmijning de 10 % van de verhoging incasseerde.
Het trek(plok)(strijk)geld werd vastgesteld op fl. 13,-.
SIJMEN VAN TOOR durfde en zette in op fl. 1750,-.
Hij durfde nog meer en binnen een half uur verhoogde hij met het bedrag van fl. 250,- en bracht de inzetsom zo op fl. 2000,-. De uitmijning zou een week later plaatsvinden. Mocht het uitgemijnd worden dan zou SIJMEN VAN TOOR dus fl. 13,- + 10% van fl. 250,- incasseren. In totaal dus fl. 13,- + fl. 25,- = fl. 38,-, ofwel 3 gouden tientjes, een gouden vijfje en drie zilveren guldens. (Welke tegen-woordige muntenverzamelaar zou ze niet willen hebben?)
Mocht het niet uitgemijnd geworden, dan zat SIJMEN VAN TOOR opgescheept met een stuk land dat hij niet wilde hebben en hem meer dan fl. 2000,- gaat kosten, want de koper draaide ook op voor de kosten van de zitting, de kamerhuur, de consumpties enz.: het gelag betalen heette dat. Dat de bijkomende kosten nogal fors waren, blijkt uit onderstaand voorbeeld uit 1923.
(Betreft trouwens de niet meer bestaande Lakerveldse boerderij van de gezusters de With, inmiddels verdwenen onder de A27.)
Voordat dit verhaal te lang gaat worden: SIJMEN kon zijn geld incasseren, want via allerlei omwegen kocht de familie DE JONG o.a. het genoemde perceel. In de loop der jaren heeft Lakerveld behalve SIJMEN VAN TOOR nog meer van deze “beroepsinzetters” gekend. Het waren niet alleen boeren die zich met dit “gokken” bezig hielden. Een bekende inzetter was: “Den Edelachtbaren Heer Meester Philippus Lodewijk Begram van Jaarsveld, Arrondissements Rechter te Gorin-chem, en wonende aldaar”. Op 27 november 1857 ging hij voor
fl. 6053,- de teil in bij het inzetten van percelen land op West-Lakerveld. Het was niet de enige keer. Wat de Lakervelders hiervan gevonden hebben is onbekend, maar ik denk dat ik het wel weet. (Geen beter vermaak dan leedvermaak of zoiets.) Sommigen raakten door het regelmatig “aan hun kont houwen” volkomen bankroet. Dus zullen we ook de gokverslaafden van 2000 voegen in de rij van: “Er is niets nieuws” enz.
In veel Lakerveldse “verkooppunten” en “De Drie Snoecken” zal de bloeddruk en de hartslag van menig inwoner tijdens zulke verkopen trouwens tot ver boven het verantwoorde medische maximum gestegen zijn.
Het boel- of erfhuis
Eerder heb ik verteld dat zich op Lakerveld 116 een rechthuis bevond. Oudst bekende vermelding dateert trouwens uit 1682. Over deze boerderij valt nog wel wat meer te vertellen. Begin 1932 verkocht de toenmalige bewoner C. Bassa Jzn. de hele boerderij met de complete inventaris. Het onroerend goed werd ingezet op 27 februari 1932 en uitgemijnd op 5 maart 1932. Uiteraard werd dit duidelijk gemaakt met het ophangen van de gegevens over deze verkoop, op een aantal bekende Lexmondse adressen.
Even kort: de boerderij met omliggende grond groot 1.77.78 ha. en een stuk van 2.30 are grond werden verkocht voor fl. 5500,-.
De bijbehorende percelen grond, groot 10.97.53 ha. werden op 5 maart 1932 verkocht voor fl. 14.500,-.
Die zaterdag in 1932 moet een drukke dag geweest zijn voor menig Lakervelder, want nadat om 10.00 uur ‘s morgens de uitmijning van de percelen was begonnen, vond na afloop op het adres Lakerveld 116 het zgn. boelhuis of erfhuis plaats. Hierbij werden alle roerende goederen te koop aangeboden. Voordat al deze 302 stuks verkocht waren zal de zaterdag wel voor een groot deel verstreken zijn geweest, en is menige boer waarschijnlijk met een merkwaardig hoofd onder de koeien ge-kropen. Zo’n erfhuis was trouwens ook wel een gezellige bijeenkomst, zoals uit onderstaande foto mag blijken. (1962, erfhuis op de boerderij van de eerder genoemde “zusters de With”. Reden: de bewoner Nicolaas Bronkhorst vertrok naar Brazilië.)
Maar terug naar 1932. Hier komen wat aardige voorwerpen met de prijzen uit de lijst van 302 stuks, zoals die op die vijfde maart 1932 verkocht werden.
1. Baggerbeugel fl. 2,00
2. karlicht met haam fl. 3,20
3. 2 hoofdstellen fl. 1,00
4. hittetuig compleet fl. 9,25
5. tilburytuig compleet fl. 19,00
6. rijtoom fl. 1,10
7. 2 bitten fl. 1,00
8. teakhouten emmers 2 st. fl. 2,00
9. vlootje met boterrol fl. 0,70
10. melktrechter fl. 1,10
11. teems met toebehoren fl. 0,20
12. 2 melktrechters fl. 0,80
13. melkjuk fl. 5,00
14. teems met wringbak fl. 0,10
15. karnschijf met melkhout fl. 1,00
16. pekelbak fl. 6,00
17. 2 rijtuig lantaarns fl. 2,10
18. 3 stoven fl. 0,30
19. hooipennen 2 bossen fl. 0,40
20. teerkwast en hak fl. 1,10
21. gierschepper fl. 0,50
22. greppelhouw met stekelschop fl. 1,70
23. sloothaak en stekelschop fl. 0,50
24. stekeltrekker en schop fl. 0,80
25. stootijzer met vork fl. 3,20
26. trekzaag fl. 2,70
27. steekmes (stikmes) fl. 4,00
28. haartuig en snoeimes fl. 2,00
29. populieren poten (10 st.) fl. 2,20
30. horden latten fl. 1,40
31. 3 horden fl. 2,30
32. 2 kolders fl. 2,00
33. koestokken, 1 bos fl. 0,20
34. gierjuk fl. 1,00
Een interessante koper was de Lakerveldse boer Nicolaas de Jong; hij kocht alleen de grotere kaasvaten, zeven stuks, waaronder een twintig ponder. De boerderij van Nicolaas de Jong, “Stammershoef” geheten, is inmiddels ook onder de A27 verdwenen. Nicolaas zijn zoon Christiaan de Jong vertrok begin jaren ’70 van de vorige eeuw naar Overijssel.
Hij overleed op 19 maart 2001 te Ommen. (Voor de Lexmonders bedoel ik dus gewoon “Chris van Klaassies”.)
Dan de wat duurdere voorwerpen:
1. Boerenwagen met toebehoren fl. 70,90
2. Stortkar fl. 50,10
3. Dresseerkar fl. 24,00
4. Hittekar fl. 15,10
5. Gierkar*
6. Brik*
7. IIsslee fl. 8,10
8. Schouw fl. 6,00
* Deze voorwerpen zijn niet verkocht, maar opgehouden, d.w.z. niet verkocht omdat het geboden bedrag te laag werd bevonden. Waar ze uiteindelijk zijn gebleven is niet bekend. De enige die op deze wagens bood, was trouwens ene van Eck. De familie van Eck hield zich in 1932 ook bezig met wat andere voertuigen. Het vervolg is bekend.
Aan het eind van het erfhuis werd het vee te koop aangeboden. Deze volgorde was vooral bedoeld om het publiek vast te houden. Hier komt een deel van de levende have:
Het pluimvee:
1. 10 kippen met een haan fl. 10,25
De koeien:
Al deze dieren hadden geen stamboom, alleen bijnamen, dus voor onze agrarische lezers kan ik geen achtergrond vermelden. Gele labels met nummers en barcodes hadden ze ook al niet in hun oren. En de beesten beschikten ook nog over hoorns. Toch aardig dat ze 68 jaar later nog in de geschiedenis worden opgenomen. (De beroemde of beruchte stieren Sunny Boy en Herman zal dit zeker ook lukken.)
1. Een zwartbonte met een kalf van 2 augustus fl. 110,00
2. Een bonte met kalf van 9 maart fl. 140,00
3. Zwartkop gekalfd fl. 140,00
4. Zwartbonte gekalfd fl. 130,00
5. Zwarte driespeen gekalfd fl. 150,00
6. Zwarte bonte gekalfd fl. 190,00
7. Blaarkop gekalfd fl. 170,00
8. Vale bonte gekalfd fl. 180,00
9. Zwarte ouwe gekalfd fl. 140,00
10. Blesje in de schuur fl. 160,00
11. De dikke zwarte varekoe fl. 160,00
12. De ouwe Thomas varekoe fl. 120,00
13. Bonte pinkstier (grote) fl. 70,00
De paarden:
1. Een 6-jarig Schimmel rijpaard fl. 270,00
2. Een 5-jarig Vosbles hit fl. 130,00
3. Een 1-jaarling Blauw Schimmel fl. 170,00
4. Een 1-jaarling Vosbles hengst fl. 95,00
De veestapel bestond uit ca. 30 stuks.
Tenslotte: totale opbrengst erfhuis fl. 4.379,90
de boerderij fl. 5.500,00
de grond fl. 14.500,00
Totaal fl. 24.379,90
Bij al deze getallen moeten we ons realiseren dat dit plaats vond in 1932. Dus op het hoogtepunt, of beter het dieptepunt, van de crisisjaren. Wat te denken van een melkprijs van 1½ cent per liter voor de boer op 31 mei 1932? ” ‘t Waren gien beste jaaren veur den bouwman langs den Lakerveldschen Dijk”.
Belangrijkste bronnen:
– Archief G. van Bezooyen te Meerkerk.
– Archief C. Bassa te Lexmond.
– Archief A. van Bezooyen te Leerbroek.
– Dagboek van B. Streefland † te Haastrecht.