Walter van Zijderveld
De bevolking en de koeien rond 1640-1650
In het Lexmondse archief bevindt zich een ongedateerd stuk1 dat, gezien het handschrift, waarschijnlijk rond 1640-1650 is geschreven. Het was ongetwijfeld opgesteld om de hoogte van de verpondingen (eertijds de naam voor een belasting op vaste goederen) en van het hoorngeld (belasting voor de koeien) te berekenen. In dat document wordt geschat dat het totale aantal inwoners in Lexmond en Achthoven tussen de 500 en 600 personen is, daeronder genoomen de kinder die van de borste sijn affgenomen tot haer twalfde jaer. Dat was dus inclusief de kinderen tot twaalf jaar, die niet meer door de moeder werden gezoogd. Dat zogen gebeurde toen vaak tot latere leeftijd dan tegenwoordig. De zuigelingen werden kennelijk buiten beschouwing gelaten. Er waren toen tegen de honderd lieden die zo arm waren dat ze geen belasting konden betalen. Het aantal belastingplichtigen werd toen maar gesteld op 500 personen. Letterlijk staat er: Het getal der menssen op 5 hondert persoonen genoomen. Het totale aantal inwoners zal dus wel in de buurt van de 600 hebben gelegen, te weten 500 belastingplichtingen, bijna 100 armen en een aantal ‘zogenden’.
Het aantal koeien in Lexmond en Achthoven werd geschat op 280 stuks.
De bevolking en de koeien in 1669
Twintig tot dertig jaar later, in 1669, was het alweer enkele jaren geleden dat de pestepidemie verleden tijd was. Deze had in de Nederlanden veel mensenlevens geëist. Het laatst heerste zij nog in 1667 in Enkhuizen en Gorinchem2. Het was ook de tijd dat we oorlog voerden met Engeland en admiraal De Ruyter aktief was. Het zou nog maar enkele jaren duren voor het rampjaar 1672 aanbrak en de Franse troepen ook in Lexmond veel zouden vernielen. Zover was het echter nog niet.
Lexmond zag er in 1669 geheel anders uit dan tegenwoordig. Tot de gemeente behoorden alleen de polders Kortenhoeven, Lexmond, Spinhoven en Achthoven. Lakerveld was toen nog een aparte polder met een eigen schout en dorpsbestuur.
Van 1669 is een soort volkstelling bewaard gebleven, die ongetwijfeld ook was bedoeld om na te gaan wie verponding en hoorngeld moest betalen en hoeveel. Uit de lijst krijgen we een beeld hoe de samenstelling van de bevolking en hun bezit aan koeien was3. Het dorp bleek 770 inwoners4 te hebben, die totaal 343 koeien bezaten. Het aantal gezinnen bedroeg 166. De verdeling over de diverse polders was als volgt:
| Gezinnen | Personen | Koeien | Koeien/gezin | |
| Kortenhoeven | 17 | 87 | 102 | 6 |
| Lexmond | 96 | 456 | 90 | 0,94 |
| Spinhoven | 16 | 58 | 23 | 1,44 |
| Achthoven | 37 | 169 | 128 | 3,46 |
| 166 | 770 | 343 | 2,07 |
Zowel het aantal personen als het aantal koeien was ten opzichte van de schatting uit 1640-1650 dus behoorlijk toegenomen. In de polder Lexmond woonden in 1669 de meeste gezinnen en personen, gevolgd door Achthoven. In Kortenhoeven waren echter per gezin meer koeien dan in Achthoven. In de polder Lexmond (waarvan de kom van het dorp deel uitmaakte) kwam het minste aantal koeien per gezin voor. Hier woonden de schout, de secretaris, de predikant, de schoolmeester, de ambachtslieden, de kooplieden en de andere niet-agrariërs.
Over varkens, schapen en geiten is niets bekend, wat niet wil zeggen dat ze er niet zijn geweest. Zo was er iemand die De seu boer werd genoemd en deze had kennelijk iets te maken met zeugen, dus varkens.
Het is niet waarschijnlijk dat het aantal gezinnen gelijk is aan het aantal huizen. Een huis kan bestaan uit meerdere woningen waarin elk een gezin woonde. Dit komt tegenwoordig ook nog voor.
De lijst uit 1669
Op het voorblad staat Memorij vande Mensen en Beesten onder Lexmont en Achtoven, bevonden Anno 1669.
De opstellers stellen dat de tellingen gegist zijn en gaven hiermee aan dat het werkelijke aantal kon afwijken van de lijst. Groot zal dat verschil echter niet zijn geweest, want de lijst is zeer uitgebreid.
Hieronder volgt de woordelijke tekst van de lijst:
Lijste vande personen ende koeijen onder Lexmont bij gissinge genomen in den jare 1669
Cortenoever Personen Koeijen
De wed. van Cornelis Aertsz 5 8
Jan Hermensz 5 8
Jan Claesz 7 8
Hermen de vlasboer 5 2
Willem Tonisz Nijenboer 7 8
Neeltgen Geerit Aertsz 3 4
Willem Jansz 3
Henrick Hermensz 5 8
Tonis Jacobesz 4 3
Stijnt Peter Floren 4 3
Henrick Gijsbertsz 5 7
Willem Jacobsz de Montenegro 7 10
De weesen vande Pruis 6 7
Cornelis Noordeloos 6 7
Jan de schipper 4 3
Peter van Roijen 5 16
Monseigneur Glabbeecq 6
Lexmont Personen Koeijen
Dirck Wijnen 7 4
Bernt de snijer cum suis 7
Seel Aertsz 2 1
Dirck de metselaer 8 2
Govert ende Elbert 8
Bastian Marijnen ende Leendert 9
Mr. Fredrick 4
Teun den roijen 4
Teuntgen Spaenger 7 10
Predecant 4
Het Haseneij cum socio 5
Teus ende Geerit Geeritsz 5
Griet Jans ende Peter smit 3
Deboij 3
Hester ende Ans Jans 3
Cornelis baes 7
Het jong baesgen 5
De schoolmeester 5
Cleys Jan 3 1
Willem Geeritsz 5
Jacob baes 3
Barbara 4
Lambert Henrix 3 2
De schout 6
Tonis Weijert 3 2
Cornelis Philip Buijs 8
Hermen Geeritsz 2
Roeloff Jansz cum suis 6
Adriaen Philipsz cum socio 8 4
Noordeloos 3
Dirck Adrien Corsen 4 3
Jantgen Geerit Corsen 8 7
Dirck de Cruijff 6 6
Teus Fransz 4 3
Claes de Rie 3 4
Willem Woutersz 4
De seu boer 4
Jan Adriaensz 3 5
Gosen Aertsz 7 3
Henrick Jansz 3
De Vettert cum socio 6
De weert van Jan IJemersz 4
Adrian Claesz 5
Lijsgen van Asch 2
Sijloff Bastiaensz 4 3
Willem van de Cleij 4
Bastian den backer 4
Willem de cremer 2
Bronckhorst 5 3
Stans cum sucio 7
Isbrant cum socio 5
Gijsbert den backer 4
Jan smith 5
Jacob smith 4
Tonis smith 5
Jorian van Muyden 4
Wouter de glaesemaecker 5
Peter Versteech 5
Jan Coenraetsz 5
Henrick den backer 4
Tonis de snijer 4
Geerit de schipper 5
De secretaris 3
Meerten Francken 3
Adriaen den timerman 3
Meerten de schoenmaecker 6
Henrick de snijer in den Hulck5 7
Jan Lossert cum socio 6 1
Maurick 10 6
Cornelis Adriaen Petersz 7
De Kat ende Griet 2
De munnick 2 3
Jan de wever 4
Huijsman 5 2
Willemtgen Peter Roels 4 1
Jan Martensz 2
Lijs Tonis cum socio 3
Govert de wever 6
Adriaen Tonisz 2
Adriaen Adriaensz l 4
Het huys vande Bol 13 14
Claertgen 5
Adriaen Los 4
Huybertgen cum socio 7
Jan Comegijs 5
Lijsgen Comegijs 1
Mr. Dirck 2
Maetgen 6
Aert Marijnesz Buys 8
Jan het Mantgen 4
Het huys van Bontgen 5
Geerige timerman 7
Roeffbol 2
Jan Henrix wever 4
Jan van Hees 5
Heymen Willemsz 5
Spinhoven Personen Koeije
Peter Maij Swanen 4
De Knaep 1
Het huys van Cornelis Jaspersz 9
Huijsmans Tonis 2
Peter den Baes 3 1
Aelbert Heijmertsz 4 3
Franck Matensz Buijs 7 2
De jonge Knaep 3 1
Cors Adriaen Petersz 3 1
Jan Corsen 4 1
Jan Peter Jansz 5 7
Maij Claesdr 2 1
Em Corsen 1 1
Gijsbert de Coppelaer 2 1
De kijnderen van Moyses Willes 4 2
Jan den Daes 4 2
Achtoven Personen Koeije
Teunis anden Kaa 3
Cornelis Jansz 4 1
Roockus Cornelisz 4 3
Herbert Petersz 7 12
Peter Aertsz 6 2
Leendert Kersberch 4 5
Huybert Hermensz 3 5
Peter Dirx 8 7
Nellegen 5 2
tHuis van Jan Coenraetsz 4 1
Meerten Cornelisz 4 5
Jan Geert Hansen 7 8
Peter Barten 4 3
Peter Geertsz 6 1
Adrian Aertsz 3 3
Adrian Bijl 6
Geert Straver 6
Gijsbert Petersz 3
Cornelis Aelbertsz 4 7
Tonisz 5
Hardenbol 3
Elis Tonisz 4 4
Merten Henrix 4 6
tHuys van Jan Hoeven 6
Jan den Brouwer 6 12
Aentgen Geerits 6 10
Tonis Henrix 4 3
Geerit Aerts 3 1
Geert Meertensz 3 2
Henrick Huybertsz 4
Errick Barten 4
Cornelis Jansz 3 6
Geerit Abramsz 4 6
De Koot 5
Aert Ponsen 5 10
Henrickgen op den oven 5 2
Tonis den Haen 4 1
. 770 343
Enkele opmerkingen over de lijst
Opmerkelijk is dat de grootste gezinnen bestaan uit 7 à 8 personen, met enkele uitschieters tot 10 à 12 personen. Dus niet 18 of meer personen zoals in het begin van de twintigste eeuw regelmatig voorkwam. De veelvuldig optredende kindersterfte zal hieraan wel debet zijn geweest.
De term cum socio betekent6: met medestander, helper. Dit kan een inwonende knecht zijn geweest, maar meer waarschijnlijk is dat bedoeld was cum suis, wat met de zijnen, dus met zijn familie, betekent.
Enkele namen uit de lijst komen ook tegenwoordig nog voor in Lexmond, zoals bijvoorbeeld Barten, Bronkhorst, Brouwer, Geerts, Kersbergen, Van Klei, Koppelaar, Maurik, Van Muyden, Schipper, Stravers, Versteegh en Weijers, waarbij de schrijfwijze vaak gewijzigd is. Het is uiteraard niet zeker dat deze families ook afstammen van de personen uit de lijst. De huidige familie kan uit een geheel andere streek afkomstig zijn.
Sommige personen werden aangeduid met hun beroep, zoals de bakker, de wever, de snijder (kleermaker), de schoenmaker, de metselaar, de smid, de vlasboer, de seu boer, de schoolmeester, de schout, de predikant en de schipper. Later werden het familienamen.
De volgorde op de lijst is waarschijnlijk die van de huizen. Om de lijst samen te stellen zal die volgorde het gemakkelijkste zijn geweest om geen personen over te slaan. Het is echter niet mogelijk om aan te geven welk huis bedoeld is, dus waar dit precies stond. Wel zijn de buren dan bekend.
Noten:
- Gemeentearchief Zederik, Oud-Archief Lexmond, vroeger map 133
- Buisman, J., Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen, deel 4, Uitgeverij Van Wijnen, Franeker, 2000, p. 616
- Gemeentearchief Zederik, Oud-Archief Lexmond nr. 94
- In het document is bij Achthoven een optelfout gemaakt, waardoor het totaal daar 2 hoger is dan volgens de telling moet zijn.
- De Hulk was een herberg aan de westzijde van de Dorpsstraat
- Latijn bij genealogisch onderzoek, Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag, 1997