Wetenswaardigheden (1)

R. Visser

Beste lezers,
‘Wetenswaardigheden’ is een nieuwe, hopelijk terugkerende, rubriek in de Lek en Huibert Kroniek.
In deze column wil ik oude voorwerpen in de schijnwerpers zetten. Waar werd een bepaald voorwerp voor gebruikt en door wie, waar en wanneer werd het gemaakt? We hebben allemaal wel iets in huis waarvan we graag zouden willen weten hoe oud het is, of waar het voor gebruikt werd. Ik wil u, lezers, dan ook uitnodigen om zelf ook voorwerpen naar voren te brengen waar u zelf misschien een mooi verhaal bij heeft en alles van kan vertellen, maar ook voorwerpen waar u juist graag van alles over zou willen weten. Uit ervaring kan ik u zeggen dat het bijzonder verrassend kan zijn al die wetens-waardigheden van oude voorwerpen, met name wanneer ze uit deze streek komen, te horen.

Voor ik van start ga met het eerste onderwerp, wil ik u toch eerst nog even iets over mijzelf vertellen. In maart 2003 ben ik samen met mijn gezin, vanuit Vianen, op de Dorpsstraat in Lexmond komen wonen, waar wij ons direct enorm thuis voelden. Hoewel ik technische ben opgeleid en een technisch-commerciële functie bekleed, heeft ge-schiedenis toch altijd mijn grootste interesse gehad. Mijn interesse is zeer breed, maar ik heb mij door de jaren gespecialiseerd in oud zilverwerk. In de 25 jaar dat ik hier nu in geïnteresseerd ben heb ik heel wat voorwerpen ter beoordeling in mijn handen gehad. Als je eenmaal de stijlkenmerken weet te herkennen dan zie je dat elk voorwerp zijn eigen verhaal heeft, of het nu meubels, glas of architectuur is. Het allerleukste is het onderzoek en uiteindelijk het verhaal dat je over een voorwerp kunt vertellen. Ik kijk er naar uit om voorwerpen uit deze omgeving te determineren, maar ik ben nog meer geïnteresseerd naar het verhaal dat bij dit onderwerp hoort.

Genoeg nu over mijzelf voordat ik geen ruimte meer heb om met een eerste onderwerp van start te kunnen gaan. Ik heb als eerste onderwerp een zeer algemeen en emotioneel voorwerp gekozen dat toch heel erg onbekend is. Ik wil het met u hebben over “memori” voorwerpen.

Wie heeft niet thuis de eerste haartjes van zijn kind in een medaillon of de eerste tandjes in een ring verwerkt. Niet bepaald een onderwerp waar je de aandacht mee trekt van de leden van een historische vereniging. Maar wist u dat er in het begin van de 19^e eeuw een ware industrie rond memori-voorwerpen was ontstaan, met een echte beroepsgroep, genaamd de haarwerkers!

Al in de 17^e eeuw zijn voorwerpen bekend waarin de haren of tanden van volwassenen en kinderen zijn verwerkt. In de loop van de 18^e eeuw nam de populariteit van met name haarsieraden sterk toe. Het paste helemaal in het beeld van de romantiek om het haar van je geliefde bij je te dragen. Dat deze sieraden niet alleen onder burgers populair waren blijkt uit briefwisselingen van prinses Wilhelmina van Pruisen, de echtgenote van, de op 18 januari 1795 naar Engeland uitgeweken, stadhouder Willem V. Zo schrijft zij in 1800 een brief aan haar schoondochter Louise, echtgenote van de latere koning Willem I, dat zij een paar armbanden heeft laten maken van het haar van haar man, kinderen, schoondochter en kleinkinderen.

In de loop van de jaren twintig van de 19^e eeuw werden memori voorwerpen echt een rage en vormde zich een ware beroepgroep. Er werden niet alleen sieraden vervaardigd, maar naarmate de populariteit toenam ook voorstellingen gemaakt, welke werden ingelijst. Een goed voorbeeld hiervan was te zien op de Parijse tentoonstelling van 1855 waar een levensgroot portret van koningin Victoria, geheel in haar uitgevoerd, werd geëxposeerd.

Omdat de haarwerkers niet altijd even zorgvuldig met de toe-vertrouwde haarlokken van een geliefde omgingen, heeft dit er uiteindelijk toe geleid dat veel vrouwen de haarwerkjes zelf gingen maken. Dit werd op een gegeven moment zo populair, dat er zelfs boeken werden uitgegeven en artikelen geschreven in maandbladen met aanwijzingen voor de ‘doe-het-zelfsters’.

Voor wat betreft de techniek zijn er twee basistechnieken te herkennen. Bij de eerste techniek worden de haren daadwerkelijk gebruikt om een voorwerp van haar te maken. De foto toont een horlogeketting uit mijn eigen verzameling die geheel van gevlochten haar is gemaakt en uiteindelijk is opgesierd met enkele gouden ornamenten.

Bij de tweede techniek worden de haren gebruikt voor een voorstelling. Veel voorstellingen zijn bloemen, veren, personen, monogrammen en de hoorn des overvloed, maar ook grafzerken en treurwilgen komen veelvuldig voor. Er zijn ware pronkstukken bij, waaraan zonder vergrootglas, niet te zien is dat ze van haar zijn gemaakt.

Met het maken van deze memori-voorwerpen is nog lang door-gegaan en begon pas aan het einde van de 19^e eeuw zijn populariteit te verliezen. Doordat memori-voorwerpen vaak zeer persoonlijk waren, zijn er veel in de opvolgende generaties verloren gegaan. Maar omdat de rage bijna 100 jaar heeft voortgeduurd, zijn er toch nog relatief veel voorwerpen bewaard gebleven. De kans is groot dat ook u nog ergens een armband, ring, schilderijtje, horlogesleutel of oorbellen heeft. De waarde is vaak niet erg groot, maar het leuke is dat ze vaak gesigneerd zijn met een monogram, van degene, die u hoogst waarschijnlijk zal kunnen terugvinden in de familie-stam-boom. Zou het niet leuk zijn om dat voorwerp aan anderen te kunnen laten zien en daar bij te kunnen vertellen dat het van uw oma’s oma was?

Nog een kleine waarschuwing ter afsluiting, mocht u een voorwerp vinden dat door de jaren heen wat vuil geworden is, ga deze dan niet direct met schoonmaakmiddelen of, nog erger, met water schoon-maken. Als de afsluiting van het voorwerp niet goed meer is, kan de ondergrond door het vervuilde water verkleuren en is het voorwerp onherstelbaar beschadigd. Het beste is om een specialist hier naar te laten kijken.