Walter van Zijderveld

Het varken in de heraldiek

Beren (= mannelijke varkens) hebben geen slagtanden zoals everzwijnen. Varkens hebben oren, die vaak hangen, maar ook vaak gespitst rechtop staan, terwijl die van wilde zwijnen rechtopstaand en zeer beweeglijk zijn.

Varkens worden in het spraakgebruik vaak vereenzelvigd met smerigheid. Varkens kwamen daarom vroeger in de heraldiek niet voor. Het gedomesticeerde beest was een symbool voor onreinheid en gulzigheid en zoiets wilden de adellijke heren en andere instanties natuurlijk niet in hun wapen hebben. Pas na 1814 werd een varken in officiële wapens opgenomen, zoals in dat van Lexmond. Het had in het geval van Lexmond totaal geen symbolische betekenis en was, evenals bij veel andere wapens, gewoon een vergissing, want het had een zwijnskop moeten zijn.

Verwarring rond de zwijnskop

Door de eeuwen heen hebben de benamingen ‘zwijn’ en ‘zwijnskop’ voor verwarring gezorgd. Tot de vijftiende/zestiende eeuw zal dit niet het geval zijn geweest, omdat toen de symboliek van het everzwijn overal bekend was. De problemen begonnen pas toen men de symboliek van de voorstelling niet meer goed kende.

In het spraakgebruik werden de betekenissen voor het woord zwijn door elkaar gehaald. Denk maar aan de woorden zwijnenboel, zwijnenstal, zwijnenhok, zwijnenhoeder en zwijnerij die allemaal slaan op varkens. Daarentegen slaan de woorden zwijnenjacht en zwijnshoofd op een everzwijn. Beide betekenissen van ‘zwijn’ schiepen veel verwarring en doen dat heden ten dage nog.

Waarom de Raad van Adel in 1817 een varkenskop als wapenbeeld introduceerde en niet een everzwijnskop, zal wel altijd een raadsel blijven. Misschien vond men een ever-zwijnskop, dat een symbool van de Brederodes is geweest, te-veel eer voor zo’n kleine platte-landsgemeente en vond men een varkenskop beter passen bij een agrarische gemeente, wat Lexmond toendertijd was. Met de historische betekenis van de zwijnskop voor Lexmond, als verwijzing naar de tijd van de Brederodes, is toen geen reke-ning gehouden.

Zelfs in het boek De gemeentewapens van Nederland van Sierksma (1960) worden in de index de verwijzingen naar wapens met zwijnen en varkens, of hun koppen, alleen maar onder het kopje ‘varkens’ genoemd, zonder onderscheid te maken. Deze gemeentewapens zijn van¹⁵: Baarland (lopend varken/zwijn), Berlicum (varken), Holten (drie everzwijnskoppen, in de omschrijving toch varkenskoppen genoemd), Kapelle (everzwijn), Lexmond (varkenskop) en Wilnis (lopend varken onder drie bomen).  

Behalve bij Lexmond, waren in 1817 ook bij Baarland en Berlicum fouten gemaakt bij de toekenning van het officiële wapen. Beide gemeenten hadden een beer in hun oorspronkelijke wapen en dit werd toen een varken. Dat was een veel groter verschil dan bij de verwisseling van de everzwijnskop in een varkenskop bij Lexmond.

De reden voor de wisseling is niet bekend. Het kan een slordigheid van de tekenaar zijn geweest of een bewuste verandering. Baarland kreeg in 1950 zijn oorspronkelijke wapen terug, maar bij Berlicum is het er, door de gemeentelijke herindeling, nooit meer van gekomen, alhoewel de fout in 1973 wel werd erkend. Lexmond heeft zelfs nooit een poging gewaagd het wapen te laten wijzigen.

Burgemeester Pellikaan voerde een nieuw wapen in

Van 1949 tot 1967 stond burgemeester G.B. Pellikaan aan het hoofd der gemeente. Hij was ook burgemeester van Vianen. Hij had veel interesse in de lokale en regionale historie en had zich daarom gestoord aan het Lexmondse gemeentewapen. Dat wapen had niets van doen met het embleem van de zwijnskop met brandende takken dat de Brederodes hadden gevoerd. Dit embleem vond hij veel mooier en historisch juister dan de kale Lexmondse varkenskop.

Het briefpapier van de gemeente Lexmond bevatte in zijn tijd alleen maar tekst en om het wat meer cachet te geven liet burgemeester Pellikaan, in de nadagen van zijn burgemeesterschap, het door hem ontworpen gemeentewapen aanbrengen op sommig briefpapier. Hij zette ook nog een kleine kroon op het wapen, waardoor het er nog beter uitzag. De wapenspreuk die de Brederode’s voerden liet hij echter achterwege¹⁶.
Op 30 maart 1967 nam hij afscheid als burgemeester en op 1 september 1967 werd hij opgevolgd door de heer P. Visser.

De Hoge Raad van Adel rook onraad

De Hoge Raad van Adel, die moest waken over het gebruik van de juiste gemeentewapens, kreeg lucht van het illegale wapen. Dat kwam doordat de gemeente een nieuwe vlag wilde hebben en hiervoor op 5 juni 1968 een advies vroeg aan de Stichting voor Banistiek en Heraldiek. De voorzitter van deze stichting was de heer Kl. Sierksma. Hij had een boekje geschreven over de Nederlandse gemeentewapens dat in 1960 was uitgegeven en waarvan eveneens in 1968 de derde druk verscheen. Zijn belangstelling voor het Lexmondse wapen was daarom groot en hij zag direct dat op het briefpapier een heel andere wapen stond dan hij in zijn boek had opgenomen.

Reeds de volgende dag zond hij een brief terug waarin stond dat de Stichting wel advies wilde geven, maar alvorens dit echter te kunnen doen, willen wij terstond reageren op uw brief, aangezien wij in het briefhoofd een afbeelding van het gemeentewapen aantreffen, die geheel afwijkt van de tot nu bekende wapens. Was de zwijnskop reeds steeds een raadsel, het wapen in uw briefhoofd vergroot de problemen. Als wij het goed zien wordt hier de zwijnskop afgebeeld terwijl deze geroosterd wordt boven een vuurhoop. Om duidelijkheid te krijgen werd verzocht om een kopie van het officiële wapendiploma daarvan op te zenden.

Het bleef echter stil vanuit Lexmond. Burgemeester Visser had kennelijk geen interesse in het onderwerp. Sierksma zat echter niet stil. Hij had uitstekende en frequente kontakten bij de Hoge Raad van Adel en zo werd ook deze instantie ingelicht. De Hoge Raad van Adel informeerde op 26 juni 1968 bij het gemeentehuis of het wapen inderdaad was gewijzigd in een zwijnskop met daaronder brandende takken en kreeg een bevestigend antwoord¹⁷. Beide partijen reageerden niet en alles bleef zoals het was.

Het illegale wapen moest weer verdwijnen

Dat duurde zo tweeënhalf jaar tot de gemeente haast begon te krijgen met de gemeentevlag. In de loop van 1971 zou het gerestau-reerde gemeentehuis worden opgeleverd en het zou mooi zijn wanneer dan de nieuwe gemeentevlag kon worden uitgestoken. Eerst moest de kwestie met het wapen echter met de Stichting voor Banistiek en Heraldiek worden geregeld. Begin december 1970 ging er daarom weer een brief naar de Stichting als antwoord op haar brief van 26 juni 1968. Hierin werd de tekst van het officiële wapen uit 1817 vermeld. Ook werd een lans gebroken voor het wild zwijn op brandende lauriertakken, al in 1400 voorkomend embleem der Brederodes naast het wapen, waarbij erop werd gewezen dat in 1817 een grote fout was gemaakt.

De vlag (waarop in een volgend artikel zal worden ingegaan) kwam er en op 29 oktober 1971 adviseerde de Stichting op eigen initiatief om voor het wapen, dat bij de Bevestiging van 24 december 1817 in een nogal verhaspelde vorm tevoorschijn is gekomen, wapen-verbetering bij de Kroon aan te vragen. Een en ander zou er mede toe kunnen leiden dat ter zijner tijd aan de voorgevel van het vernieuwde raadhuis een modern verzorgd wapenschild kan prijken, een onderwerp waarop bij de opening van het raadhuis gisteren o.a. door de oud-burgemeester G.B. Pellikaan met nadruk is gewezen. Helaas, Pellikaan had het niet meer voor het zeggen en de gemeente vroeg geen verbetering van het gemeentewapen aan¹⁸. Zo bleef Lexmond onnodig zijn varkenskop houden, totdat in verband met de gemeentelijke herindeling, het wapen op 31 december 1985 werd opgeheven. Het was een gemiste kans.

Het briefpapier met het foute wapen moest echter eerst worden opgebruikt en dit treffen we dan nog aan tot eind 1980, terwijl op tekeningen het wapen met de brandende zwijnskop nog minstens tot eind 1985, dus het eind van de zelfstandige gemeente Lexmond, werd gebruikt.
Pas vanaf 1981 werd briefpapier met het juiste gemeentewapen gebruikt.

Foute verklaringen van het Lexmondse wapen

Er zijn in de loop der tijd ook verklaringen gegeven voor de varkens-kop in het Lexmondse wapen, die louter flauwekul zijn. Zo schrijft Sierksma, die in 1960 alle gemeentewapens gebundeld heeft uitgegeven en als een expert gold, over de betekenis van de varkenskop: Is hier de riviermonding ‘sprekend’ voorgesteld als de bek van een (wild) zwijn? Kennelijk doelt hij hiermee op de oude betekenis van Lexmond, namelijk Lakesmonde, wat betekent: mond van de Laak. Het gemeentewapen werd in zijn boek wel redelijk goed afgebeeld, zij het dat de oren naar achteren wezen in plaats van omhoog. Sierksma had kennelijk geen notie van de relatie van de Lexmondse zwijnskop met die van de Brederodes want hij schreef: De wapengeschiedenis van Lexmond wordt nu pas interessant!¹⁹

 

Onjuiste Lexmondse wapens in de literatuur

Dat men niet altijd kan aannemen dat officiële en semi-officiële literatuur juiste informatie verschaft, blijkt wel uit het hierboven gegeven voorbeeld van het boek De Gemeentewapens van Nederland van Kl. Sierksma. Er zijn echter nog meer voorbeelden te geven. Omdat de auteurs vaak klakkeloos overnemen wat een ander heeft geschreven, blijven de foute wapens in omloop. Eigenlijk is er geen enkel boek gevonden waarin het juiste wapen was opgenomen. Voorbeelden van recente boeken:

In 1981 werd de vragend gestelde verklaring van Sierksma in het boek Zuid-Holland in 144 facetten zelfs als een vaststaande verklaring gegeven: De bek van een zwijn in het wapen van Lexmond is een beeld van de rivier-monding waar dit dorp vroeger aan lag. Hier werd ook gesproken van een (ever)zwijn en werd ook een everzwijn met slagtanden als gemeentewapen afgebeeld. Hetzelfde was opgenomen in het in 1965 verschenen boek Nederlandse Gemeentewapens van C. Druif.
Ook op een onder auspiciën van de Bank van Nederlandse Gemeenten verzorgde en door hen gesponsorde site op internet, die een wereldwijde opgave van gemeentewapens geeft, is een foutief wapen van Lexmond te vinden. Alhoewel de bijbehorende omschrijving het heeft over een varkenskop, wordt toch de kop van een (ever)zwijn afgebeeld, zij het in een zeer potsierlijke vorm. Ook het Schuttersgilde heeft dit foutieve wapen overgenomen.

Nog steeds het onjuiste wapen in Lexmond en Vianen

Het door de gemeente in de jaren zestig/zeventig van de vorige eeuw gebruikte foutieve wapen heeft ook middenstanders en verenigingen op het verkeerde been gezet. Zo gebruikt slagerij Molenaar het wapen met de geroosterde everzwijnskop nog steeds op zijn verpakking voor leverworst. Ook de Lexmondse Oranjevereniging ‘Den Vaderlant Ghetrouwe’ gebruikt het nog steeds als vignet (compleet met de wapenspreuk van de Brederodes) op haar briefpapier en andere paperassen. Door te stellen dat het een verwijzing is naar de Brederodes, die vroeger heersten over Lexmond, en naar het vòòr 1815 gebruikte gemeentewapen, zou alles zijn opgelost, zij het, dat het dan geen Lexmonds wapen voorstelt.

 

 

Het foutieve wapen dat in Lexmond wordt gebruikt kan door een drukker gemakkelijk worden vervangen door het echte wapen. Moeilijker gaat dit op de voorgevel van het stadhuis te Vianen. Deze is in de periode 1956-1960 geheel vernieuwd en gewijzigd. Zo zijn in de vroeger lege spitsboogvelden boven de zes ramen van de verdiepingen de gemeentewapens van Lexmond, Meerkerk, Hei- en Boeicop, Ameide, Vianen/Lakerveld (die dezelfde wapens hadden) en Tienhoven aangebracht. Deze gemeenten behoorden vroeger tot het bezit van de Brederodes²⁰. Omdat de verbouwing plaats vond in de periode van burgemeester Pellikaan, die burgemeester was van zowel Lexmond als Vianen, werd voor Lexmond het foute gemeentewapen gebruikt. Ook voor Hei- en Boeicop is op de gevel van het Viaanse stadhuis een officieus wapen gebruikt, maar dat komt omdat het officiële wapen pas op 12 november 1969, dus na de verbouwing, werd vastgesteld.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Links het foute Lexmondse wapen en rechts het officieuze wapen van Hei- en Boeicop, op de gevel van het stadhuis te Vianen, gemaakt door de Utrechtse beeldhouwer Paulus Reinhard in 1956-1960.

 

Een correct wapen is echter het embleem dat de Watersport Vereniging Bolsweerd vanaf 1982 gebruikt. Het bestaat uit het juiste gemeentewapen, waaraan zijn toegevoegd twee golflijnen die het water voorstellen.

 

 

 

 

 

 

Het wapen dat de Watersportvereniging Bolsweerd gebruikte in haar briefhoofd, met daarin de juiste varkenskop.

Sinds kort gebruikt onze vereniging een briefhoofd. Hierop is uiteraard het correcte gemeentewapen afgebeeld, evenals dat van Hei- en Boeicop. De speurtocht om te weten te komen hoe het officiële wapen van Lexmond eruit zag en tot stand kwam, leverde dit artikel op.

 

 

 

 

 

 

 

Het briefhoofd van de Vereniging Historisch Lexmond en Hei- en Boeicop geeft de juiste wapens weer.

 

Noten

15. Sierksma p. 253, Nederlandse Wapens
16. Archief Hoge Raad van Adel
17. Archief Hoge Raad van Adel 26 juni 1968; GAZ, AGL, 5 en 6 juni 1968
18. GAZ, AGL, inv. 153-1042, 4 dec. 1970, 29 okt. 1971
19. Idem 6 juni 1968
20. Groningen, p.58-65; Ruijter

 

Gebruikte literatuur

• Aken, Dr.A.R.A. van, Elseviers Mythologische Encyclopedie, Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1966
• Bergh, L.Ph.C. van den, Beschrijving der vroegere Nederlandsche gemeentezegels in het Rijks-Archief en ook elders bewaard, Martinus Nijhoff, ’s-Gravenhage, 1878
• Brandeler, P.A.J. van den, De Zwijnskop als heraldische figuur, in: De Nederlandsche Leeuw, 51 jg., Okt. 1933, p. 421-422
• Druif, C., Nederlandse gemeentewapens, Uitg. Drukkerij Eisma N.V., Leeuwarden, 1965
• Fox-Davies, Arthur Charles, The Wordsworth Complete Guide to Heraldry, Wordsworth Editions Ltd., Hertfordshire, 1996
• Groningen, Catharina L. van, De Vijfheerenlanden met Asperen, Heukelum en Spijk, SDU uitgeverij, ’s-Gravenhage, 1989
• Hemert, Marc, Zuid-Holland in 144 facetten. Provincie-verzamelalbum, Uitg. Randstad Edities, Rijswijk, 1981 (Wapentekeningen naar C. Druif)
• Het wapen van de gemeente Hei- en Boeicop en van de nieuwe gemeente Goes, In: Nederlandse Gemeenten, 1971-37, p. 438
• Index op de wapens der publiekrechtelijke lichamen, tussen 1816 en 1987 opgenomen in de Registers van de Hoge Raad van Adel, Hoge Raad van Adel, 1987
• Keuzenkamp, Mr.J.H., Gemeentewapens in Nederland,BNG/VNG-uitgeverij, Den Haag, 1989
• Kits Nieuwenkamp, H.W.M.J., Europeesche “Totemdieren” en eenige andere,V. Uitg. “Eigen Volk”, Haarlem, 1935
• Meyere, J.A.L. de, en J.M.M. Ruyter, In en uit het stadhuis van Vianen, St. Stedelijk Museum Vianen, 1984
• Nederlandsche wapens van het Rijk, de Provinciën en gemeenten enz., Deel I, Uitg. Comp. ‘de Branding’, De Bilt, 1941
• Nederlandse Gemeentewapens, op internet (ngw.nl), opgesteld in samenwerking met de Bank Nederlandse Gemeenten
• Ruijter, J.M.M., Stadhuis Vianen, de gevel, Open Monumentendag, Komité Vianen, ca. 1996
• Sierksma, Kl., De gemeentewapens van Nederland, Prisma-Boeken, Uitg. Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1960 (derde druk 1968)
• Swenger, Has en Wiwi, Tienhoven aan de Lek, 1993, p. 11-14
• Vlaanderen, André, Teekens en Symbolen, N.V. Wed. J. Ahrend en Zoon, Amsterdam, 1946

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nog éénmaal het officiële, enige, echte juiste gemeentewapen.