Wetenswaardigheden (3)

R. Visser

Allereerst bedankt voor de leuke reacties op de Wetenswaardigheden over het kandelaartje. Een kenner kon mij nog aanvullend vertellen dat dit type kandelaar ook wel de Hollandse Schijfkandelaar(tje) wordt genoemd. Toch leuk om dat nog even toe te voegen aan de tekst bij het kandelaartje dat ondertussen pronkt in het virtueel cultuur historische museum van de Lek en Huibert Kroniek.
Helaas kon niemand mij iets vertellen over het mysterieuze object afkomstig uit de oude openbare school te Lexmond. U kunt hierover nog steeds contact met mij opnemen.

Nu ik mijzelf al tot museum directeur annex conservator heb benoemd, verplicht ik mijzelf natuurlijk ook om met enige regelmaat de collectie van het museum uit te breiden. Helaas is de bekendheid van ons museum nog niet zo groot dat u, beste lezers, mij de objecten in grote getale komt aanreiken. Daarom ben ik zelf maar aan het “spitten” gegaan.

Het toeval wilde namelijk dat, zoals in de vorige L&H Kroniek beschreven door de heer Van Zijderveld, het ook mij was op-gevallen dat men het terrein van het oude Killestein aan het om-ploegen was. Samen met mijn zoontje en een vriendje van hem zijn we na het avond eten het veld gaan afstruinen.

Helaas bleek dat er toch al flink wat schade was aangericht want de scherven en andere artefacten die we nog vonden waren over het algemeen niet groter dan een paar centimeter. Toch hadden de jongens al snel ook enige pijpenkoppen, botten en tanden van dieren en scherven gevonden. Ook mijn aandacht werd al snel getrokken door een hals van een stenen fles met een groot deel van het handvat er nog aan. (Zie foto 1a en 1b.)

Hoewel het maar een beperkt stuk van de hals van een kruik is vermoedde ik meteen dat dit van een Baardman kruik, zie foto 2, moest zijn. Een type kruik dat je op vele schilderijen tegenkomt. Een kruik die velen tot de verbeelding spreekt.

Helaas miste het belangrijkste stuk van de hals, het gedeelte met de beeltenis van een bebaarde man, waardoor een belangrijk visueel kenmerk voor determinatie afwezig was.

Maar zelfs zonder de baardmans zijn de bijna keramische hardheid van het grijsachtige steen en de bruinige, soms zelfs blauwige, glazuur ook een directe aanwijzing dat het hier om een Baardmankruik gaat.

De Baardmankruiken vinden hun oorsprong in de omgeving van Keulen en Frechen, Rijnlands steengoed gebied, waar tijdens het bakken van de kruiken op zo’n 1200-1250ºC af en toe zout in de bakruimte werd geschud die als natriumdamp op de kruiken neersloeg en zodoende een glazuurlaag vormde op de gebakken klei en deze nog minder poreus maakte. De kruiken waren daarom uitermate goed geschikt voor het bewaren van vloeistoffen.
De kruiken zijn vrij lang geproduceerd, van begin 16^e eeuw tot ver in de 18^e eeuw, waarin de “Spitsneuzen” zie foto 3, als de heel vroege exemplaren uit het begin van de 16^e eeuw te herkennen zijn.
Wie de heren met de baard zijn is niet bekend, maar boze tongen beweren dat de Keulse pottenbakkers, die in de 16^e eeuw uit hun stad verjaagd zijn, uit boosheid de stadsbestuurders zouden hebben afgebeeld op hun kruiken. De pottenbakkers zouden verjaagd zijn omdat er gifgas zou vrijkomen tijdens het bakproces.

De meeste van de Keulse pottenbakkers zijn gevlucht naar Frechen waar ze hun vak ongestoord verder konden uitoefenen. Weer anderen zeggen dat de Baardmannen God zouden voorstellen of juist afschrikwekkend zouden werken en zo de boze krachten uit de inhoud moesten weren.

Volgens de wetenschappelijke wereld is de vorm van de Baardman-kruik waarschijnlijk overgenomen van oude Romeinse kruiken. De heel vroege Baardmankruiken komen namelijk veel overeen met kruiken uit de Romeinse tijd.

De Baardmankruiken waren toen in ieder geval heel populair en werden in alle rangen en standen gebruikt voor vele uiteenlopende toepassingen.

Hoe oud ons artefact precies is valt moeilijk te zeggen, de vorm- en grootte- van de kruik had ons daar bij kunnen helpen. De vroegere vormen waren namelijk meer rond van vorm en ongeveer 20 cm hoog, de latere uitvoeringen zijn meer peervormig en variëren in grootte tussen 22 en 45 cm hoogte. De kleinere modellen waren geschikt om uit te drinken en werden over het algemeen afgesloten met een tinnen deksel. De grotere modellen zullen voornamelijk gebruikt zijn als voorraad- of schenkkruik.

Toch helpt de vorm van de hals wel een klein beetje. We kunnen namelijk duidelijk zien dat de hals van de Spitsneus Baardman-kruiken anders van vorm en tevens breder is dan die van de latere versies. Tevens zijn er een aantal ringen zicht-baar die ik ook terug vind op 17^e eeuwse exem-plaren zoals op foto 4. Hierop gebaseerd denk ik dat ons artefact van een 17^e eeuwse drink-kruik was.
Het is erg jammer dat ik, op één klein stukje scherf na, niets van de kruik heb Kunnen terug vinden.

Vaak werden de kruiken namelijk met tekst, stads- of familiewapens gedecoreerd zoals op de kruik hieronder (foto 5), waarop duidelijk zichtbaar het stadswapen van Amsterdam staat. Blijkbaar werd er op bestelling geproduceerd.

Het had toch wel heel bijzonder geweest als we een scherf met een of ander wapen uit deze streek hadden kunnen ontdekken? Maar helaas. De kans, trouwens, om op deze plek een complete kruik op te graven acht ik niet erg groot. Dit ligt niet zozeer aan het bewerken van het land als wel aan hoe de artefacten in de grond terecht gekomen zijn. Men gooide vroeger namelijk pas iets weg als het echt niet meer bruikbaar was, Daarom acht ik het zeer waarschijnlijk dat onze kruik een natuurlijk einde heeft gevonden in de gracht van Killestein, waarin deze was geworpen nadat hij tijdens de maaltijd uit de  vettige vingers van de heer van Killestein was geglipt en in een paar grote stukken was kapot gevallen. De vork als bestek kende men toen nog niet.

Er zijn ook best wel complete kruiken opgegraven, maar dan vaak op plaatsen waar voorheen een water heeft gelopen. Havens en scheepswrakken hebben mooie en soms zelfs rijke Baardmankruik vondsten opgeleverd. Bij de havenvondsten gaat het vaak om enkele of geïsoleerde exemplaren, waarschijnlijk overboord gegooid door een of andere dronken zeeman. Bij scheepwrakken gaat het soms om ladingen kruiken, gevuld met brandewijn of kwikzilver, voor de handel op het verre oosten. Deze handel heeft er ook voor gezorgd dat deze kruiken over de gehele wereld worden teruggevonden.
We kunnen dus wel stellen dat de Baardmankruiken toen zeer populair waren en nu eigenlijk nog steeds.

Ondanks alle unieke en prachtige vondsten elders toon ik toch met enige trots deze scherf in ons virtuele museum. Het geeft ons namelijk een kijkje in het dagelijkse leven van deze omgeving van een paar eeuwen terug. In dit geval is het zelfs niet uitgesloten dat er een relatie is met het leven van de adel of gegoede burgerij uit deze omgeving. Dat de bewoners van Killestein wel eens vaker een potje of bordje konden breken, blijkt ook wel uit andere porseleinen en Delfts blauw aardewerkscherven die ik ter plaatse vond. Op foto 6 ziet u zo maar een paar willekeurige scherven.

Intrigerend niet, als de geschiedenis zo voor het oprapen aan de oppervlakte ligt. Ik krijg dan toch een heel sterke drang om ook eens onder de oppervlakte te gaan snuffelen. Uiteraard kan je dat niet zomaar doen omdat dit daar wettelijk verboden is. Dit moet je aan de kenners overlaten om niet nog meer te vernielen. Misschien dat het nog eens zo ver komt dat er geld en middelen beschikbaar komen om eens wat dieper te graven in de historie van dit intrigerende huis? Ik heb zo’n gevoel dat ik dan vast wel een nieuw onderwerp kan kiezen voor een van de volgende Wetenswaardigheden.

Tot slot wil ik u lezers vragen of u mij, voor een volgende Wetenswaardigheden, kunt helpen aan historische objecten met teksten. Ik denk hierbij aan tabaksdozen, met bijvoorbeeld een bedankt of voor zoveel jaar trouwe dienst tekst, maar ook geboorte- of herdenkingslepels, glaswerk met een tekst of beeltenis, of zakhorloges ter ere van een of andere gebeurtenis. Kortom, het maakt niet uit wat het voor een object is of wat daarop de tekst is. Belangrijk vind ik wel dat òf het object-, òf de tekst uit deze omgeving komt. Als daar twijfel over bestaat zoek ik dat dan zo goed mogelijk voor u uit. U kan mij hierover altijd na 19.00 uur bereiken op telefoon-nummer 0347 376202.

Geraadpleegde bronnen:

Antiek van Uitgeversmaatschappij Holland – Haarlem
Wikipedia Vrije Encyclopedie
Diverse internet sites van Musea

NB: Er is zeer veel informatie over de Baardmankruiken op het internet beschikbaar. Vooral musea bieden hier veel informatie over en zijn er regelmatig tentoonstellingen waarin de Baardmankruik een hoofdrol speelt.