Richard Visser
Tradities
Allereerst wil ik diegene bedanken die hebben gereageerd op mijn oproep in de vorige Wetenswaardigheden. Ik heb leuke ideeën voor nieuwe onderwerpen opgedaan, en soms was er zo veel te bespreken, en kwamen er zulke mooie verhalen naar voren, dat de tijd even helemaal werd vergeten. Ik heb in ieder geval een paar leuke onderwerpen gevonden waar ik u allen in de toekomstige Wetenswaardigheden nog eens mee zal verrassen.
Bij het onderwerp voor deze Wetenswaardigheden heb ik me voor de verandering eens laten leiden door een actueel onderwerp en niet door het verleden. Of toch wel?
Ik wil het met u namelijk hebben over tradities en één daarvan in het bijzonder. Het woord traditie komt van het Latijnse trádere en betekend doorgeven of overleveren. Tradities zijn overleveringen van gebruiken en kunnen soms vele eeuwen oud zijn. Een bekende Nederlandse traditie, van alweer 110 jaar oud, is die met de gouden koets op de derde dinsdag van september. Een andere bekende is de 1 april traditie die zou zijn ontstaan in de tijd van Alva. Weet u nog wat u op school heeft geleerd; ‘Op 1 april verloor Alva zijn bril’ waarmee men verwees naar het verlies van Alva in 1572 toen hij Brielle moest afstaan aan de watergeuzen. Maar 1 april is in heel Europa een ‘grappendag’ dus gezien het internationale karakter van deze speciale dag, zal de traditie zijn oorsprong vast ergens anders hebben? Waar kon ik helaas niet achterhalen, (Heeft te maken met het vervangen van de Juliaanse kalender door de Gregoriaanse redactie.) maar zo zijn er vele tradities waarvan het ontstaan verloren is gegaan. Maar heel soms worden tradities ook weer in ere herstelt, zo werd er in onze omgeving in 2005 met het opnieuw installeren van het Schuttersgilde van Lexmond en Hei- en Boeicop, zo´n traditie weer in ere herstelt. Nu is er over ons lokale schuttersgilde al heel veel publiciteit geweest, dus daar wil ik in deze Wetenswaardigheden niet al te veel aandacht aan besteden. Waar ik wel op wil inzoomen is een andere traditie die nauw samenhangt met het geherintroduceerde schuttersgilde, of eigenlijk de versierselen die bij de traditie horen. De traditie waar ik het over heb is die van het Koningsschieten en de versierselen waar ik op wil inzoomen zijn het koningszilver en in het bijzonder het koningszilver van het schuttersgilde van Lexmond en Hei- en Boeicop, zie foto 1, dat als een Feniks uit zijn as herrijst!
Voordat ik dieper op dit koningszilver in ga, ontkom ik er toch niet aan om iets over de gilden zelf te vertellen. Hoewel het woord gilde ‘ghilde of ook wel Guild’ terug te voeren is tot in de Germaanse tijd, krijgt het pas rond het eerste millennium zijn functie als belangen-organisatie van een beroepsgroep. In die periode nam de groei van de bevolking enorm toe en ontstond er bij handwerklieden een grote behoefte om hun werk en de gehele beroepsgroep te beschermen. Er ontstonden verschillende gilden. Zo kende men o.a. het bakkers-gilde, het slagersgilde, het zilvergilde, maar ook bijvoorbeeld het chirurgijngilde. Pas na het ontstaan van de steden in de 13e eeuw kwamen er, door de behoefte om de stad te beschermen, schutters-gilden.
De gilden hadden ook een eigen patroonheilige waar ze vaak naar werden vernoemd, zo werd het kunstenaarsgilde naar hun patroon-heilige St. Lucas, het St. Lucasgilde genoemd. Het schuttersgilde van Lexmond en Hei- en Boeicop heet het St. Martinus en St. Antonius gilde. Dat er twee patroonheiligen zijn komt omdat men wil verwijzen naar twee gilden, één in Lexmond en één in Hei- en Boeicop.
De schutterijen waren dus burgerwachten, die door hun oefeningen leken op schietverenigingen waarvan de leden naar de wapens waarmee ze oefenden werden vernoemd. Zo kende men de voetboogschutters, de handboogschutters en na de invoer van vuurwapens rond 1500, ook nog de kloveniers (foto‘s 2 t/m 4). Het was de bedoeling dat de schutters wekelijks oefenden op het oefenterrein, de doelen, niet alleen omdat de oefening vaak werd afgesloten met een stevige borrel, maar vooral ook om zich voor te bereiden om op het jaarlijkse, soms tweejaarlijks, vogelschieten te kunnen laten zien hoe goed ze wel waren. De inzet van deze wedstrijd was echter hoog, het koningschap van het gilde!
Het vogelschieten is een heel oude traditie. Al in de 14e eeuw wordt er melding gemaakt van het vogelschieten, of zoals het toen heette, het feest van de papegaai. Wie de papegaai afschoot mocht zich voor een jaar lang koning van het gilde noemen en was ontheven van contributie. Na afloop van het jaar diende hij een zilveren schild aan het gilde te schenken. Voordat het feest begon trok de schutterij in optocht door het dorp. Aangekomen bij de doelen opende de hoofdman het feest met een gebed en het afnemen van het koningszilver van de heersende koning.
De vogel van de schutsboom schieten was dus letterlijk het hoogst haalbare doel. De vogel kwam als belangrijkste symbool vaak voor op of aan het borstschild. Er zijn vele varianten van vogels gebruikt. Het internet is hierbij een rijke bron.
(Zie onderstaande foto’s 5 t/m 9)
Naast de keten met het borstschild, ook wel patroonsplaat genoemd, met daaraan dus vaak de koningsvogel, bestaat het koningszilver verder nog uit de koningsschilden of ook wel koningsbreuken genoemd. (Zie foto 10 t/m 12) Dit zijn de schildjes die de koning aan het einde van zijn koningsjaar aan het gilde schenkt.
Het oorspronkelijke koningszilver van ons lokale St. Martinus en St. Antonius Gilde is, na het in slaap brengen van het schuttersgilde 200 jaar geleden, verloren gegaan. Maar wat is een schutterij nou zonder koningszilver? Op zaterdag 13 september jongstleden was het dan zover, de Lexmondse en Hei- en Boeicopse schutterij kregen toen hun eigen koningszilver aange-boden. Het door de Lexmondse meester-zilversmid Walter Huisman ontworpen en gemaakte borst-schild (zie foto 1) hangt aan een Lexmondse ambtsketen uit de 19e eeuw. (zie foto 13)
De penning aan de vogel, zie detail op foto 1, draagt het wapen van Lexmond en behoorde ook oorspronkelijk tot de burgermeesters keten. Kortom een object een koning waardig.
Het nieuwe schild draagt naast de naam van het gilde ook een aantal details die verwijzen naar de schutterij zoals de bijzonder fraaie kruisboog (zie detail foto 14) en de gestileerde gekroonde vogel (foto 15), de koningsvogel, welke natuurlijk verwijst naar de eerder besproken papegaai die men bij het koningschieten van de mast, schutsboom, moet schieten.
Bij het Lexmondse en Hei en Boeicopse gilde zijn de konings-schilden of koningsbreuken vervangen door gegraveerde schakels die aan de ketting worden gezet. (Zie foto 16 en 17)
Foto 16 Foto 17
Bij mijn onderzoek voor deze Wetenswaardigheden kwam ik erachter dat er vrij veel gildezilver bewaard is gebleven waarvan een deel in bezit is van musea, maar ook een heel groot deel in bezit van de gilden zelf. Niet alleen zitten hier prachtige exemplaren tussen zoals het prachtige schild uit 1635 dat behoort tot de zilverschat van het Sint Antonius en Martinus Gilde uit Cuijk, (foto 18), maar vormt deze traditie ook een enorme bron van artistieke en historische waarde.
Foto 18
Door het (twee)jaarlijks terugkerende vogelschieten, en daarmee het registreren van de koning en het leveren van een koningsschild, dat vaak gegraveerd werd met jaartal, naam en versierselen, is er een schat aan informatie beschikbaar die ons in chronologische volgorde een beeld geeft van onder andere kunststijlen, zilverkeuren, zilver-smeden en persoonsnamen. De laatsten zijn zeer handig voor bijvoorbeeld genealogisch onderzoek.
Het blijft natuurlijk jammer dat het oorspronkelijke koningszilver uit Lexmond en Hei- en Boeicop, verondersteld dat dit er ooit is geweest, verloren is gegaan. Maar des te interessanter is het om te zien dat na dik 200 jaar deze traditie in ere is hersteld. Met het aanbieden van het nieuwe borstschild werd een brug geslagen naar lang vervlogen tijden met heel andere mensen, maar met dezelfde liefhebberij. Met plezier maak ik dus een plekje vrij voor dit pronkstuk in een vitrine van ons virtuele museum.
Object:
Borstschild St. Martinus en St. Antonius, schuttersgilde van Lexmond en Hei- en Boeicop.
Herkomst:
Lexmond, 2008.
Maker:
Walter Huisman, meester-zilversmid, Lexmond.
Toepassing:
Koningszilver t.b.v. schutterij van Lexmond en Hei- en Boeicop.
Eigendom:
St. Martinus en St. Antonius schuttersgilde van Lexmond en Hei- en Boeicop. Foto 19
Geraadpleegde bronnen:
Huissens Gildenzilver vanaf 1554, FJM Vermaas, HAJ Vermaas, JAM Wannet en JHF Zweers.
Leids zilver, Catalogus Stedelijk Museum de Lakenhal Leiden.
Diverse websites van Schuttersgilden w.o. Cuijk, Soerendonk en nog vele anderen.